Zwrot majątków ziemskich znacjonalizowanych na mocy dekretu o reformie rolnej
problematyka zwrotu majątków ziemskich wywłaszczonych w latach czterdziestych XX w.
Akty prawne:
A. Stan faktyczny
W pierwszej kolejności należy ustalić stan faktyczny.
B. Możliwe drogi odzyskania majątku
W grę wchodzą następujące drogi do odzyskania majątków:
1. Stwierdzenie, iż majątek nie podpadał pod zastosowanie dekretu PKWN
Zgodnie z § 5 ust. 1 RozpWykDekrPKWNRefRol
§ 5 RozpWykDekrPKWNRefRol
1. Orzekanie w sprawach, czy dana nieruchomość podpada pod działanie przepisów art. 2 ust. (1) pkt e) należy w I instancji do kompetencji wojewódzkich urzędów ziemskich.
2. Od decyzji wojewódzkiego urzędu ziemskiego służy stronom prawo odwołania za pośrednictwem tegoż urzędu w ciągu dni 7, licząc od dnia następnego po doręczeniu decyzji, do Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych.
do kompetencji wojewódzkich urzędów ziemskich należało orzekanie w sprawach, czy dana nieruchomość podpadała pod działanie przepisów art. 2 ust. 1 DekrPKWNReformaRoln1. Orzekanie w sprawach, czy dana nieruchomość podpada pod działanie przepisów art. 2 ust. (1) pkt e) należy w I instancji do kompetencji wojewódzkich urzędów ziemskich.
2. Od decyzji wojewódzkiego urzędu ziemskiego służy stronom prawo odwołania za pośrednictwem tegoż urzędu w ciągu dni 7, licząc od dnia następnego po doręczeniu decyzji, do Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych.
art. 2 DekrPKWNReformaRoln
1. Na cele reformy rolnej przeznaczone będą nieruchomości ziemskie:
a) stanowiące własność Skarbu Państwa z jakiegokolwiek tytułu,
b) będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej, nie-Polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej,
c) będące własnością osób skazanych prawomocnie za zdradę stanu, za dezercję lub uchylanie się od służby wojskowej, za pomoc udzieloną okupantom ze szkodą dla Państwa lub miejscowej ludności, względnie za inne przestępstwa, przewidziane w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. (Dz. U. R. P. Nr 4, poz. 16) oraz w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa (Dz. U. R. P. Nr 10, poz. 50),
d) skonfiskowane z jakichkolwiek innych prawnych przyczyn,
e) stanowiące własność albo współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych tej powierzchni.
O położeniu prawnym nieruchomości ziemskich, należących do kościoła katolickiego lub gmin wyznaniowych innych wyznań, orzeknie Sejm Ustawodawczy.
Wszystkie nieruchomości ziemskie, wymienione w punktach b, c, d i e, części pierwszej niniejszego artykułu przechodzą bezzwłocznie, bez żadnego wynagrodzenia w całości, na własność Skarbu Państwa z przeznaczeniem na cele, wskazane w art. 1, część druga.
2. Nieważne są wszystkie prawne lub fizyczne działy nieruchomości ziemskich, wymienionych w art. 2-im ust. (1) pkt e), dokonane po dniu 1 września 1939 r.
(zob. lit e)). Obecnie orzekanie w tym zakresie należy - stosownie do orzecznictwa NSA, w szczególności uchwały NSA z dnia 5.6.2006 r., I OPS 2/06 - do organów administracji publicznej. 1. Na cele reformy rolnej przeznaczone będą nieruchomości ziemskie:
a) stanowiące własność Skarbu Państwa z jakiegokolwiek tytułu,
b) będące własnością obywateli Rzeszy Niemieckiej, nie-Polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej,
c) będące własnością osób skazanych prawomocnie za zdradę stanu, za dezercję lub uchylanie się od służby wojskowej, za pomoc udzieloną okupantom ze szkodą dla Państwa lub miejscowej ludności, względnie za inne przestępstwa, przewidziane w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. (Dz. U. R. P. Nr 4, poz. 16) oraz w dekrecie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 30 października 1944 r. o ochronie Państwa (Dz. U. R. P. Nr 10, poz. 50),
d) skonfiskowane z jakichkolwiek innych prawnych przyczyn,
e) stanowiące własność albo współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od wielkości użytków rolnych tej powierzchni.
O położeniu prawnym nieruchomości ziemskich, należących do kościoła katolickiego lub gmin wyznaniowych innych wyznań, orzeknie Sejm Ustawodawczy.
Wszystkie nieruchomości ziemskie, wymienione w punktach b, c, d i e, części pierwszej niniejszego artykułu przechodzą bezzwłocznie, bez żadnego wynagrodzenia w całości, na własność Skarbu Państwa z przeznaczeniem na cele, wskazane w art. 1, część druga.
2. Nieważne są wszystkie prawne lub fizyczne działy nieruchomości ziemskich, wymienionych w art. 2-im ust. (1) pkt e), dokonane po dniu 1 września 1939 r.
Zazwyczaj w tym postępowaniu następuje badanie, czy zespół pałacowy (jeżeli takowy wchodził w skład majątku) pozostawał z resztą nieruchomości w związku funkcjonalnym. Związek funkcjonalny zachodził z reguły wówczas, gdy budynki (pałacowe, dworskie itp.) służyły w jakiś sposób produkcji rolnej (np. znajdowały się tam biura zarządcy). W sytuacji, gdy budynki stanowiły rezydencje o charakterze reprezentacyjnym i nie były powiązane z produkcją rolną, związek taki należy wykluczyć. Skutkiem tego winno być orzeczenie o niepodpadaniu budynków pod przepisy dekretu. Tym samym przejęcie winno zostać uznane za nieważne.
2. Stwierdzenie nieważności art. 2 dekretu PKWN
Niekonstytucyjność dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy nie została sprawdzona, albowiem Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu w sprawie SK 5/2001 umorzył postępowanie z uwagi na brak mocy obowiązującej przepisu. Orzeczenie to pozostawia wiele wątpliwości (zob. także glosę krytyczną w Przeglądzie Sejmowym).
Z orzeczenia Trybunału wynika jednak zasadniczy wniosek, iż dekret PKWN z dnia 6 września 1944 r. tego samego dnia został skonsumowany i tym samym utracił moc obowiązującą z upływem dnia 13 września 1944 r. (dzień ogłoszenia dekretu w Dzienniku Ustaw).
3. Roszczenia odszkodowawcze
Roszczenia odszkodowawcze mogą być nakierowane przede wszystkim na restytucję naturalną (por. art. 361 § 1 KC
art. 361 KC
§ 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.
§ 2. W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
). Prowadziłaby ona do zwrotu majątku lub ewentualnie do wypłaty stosownego świadczenia w pieniądzu, gdyby restytucja nie była możliwa. Problematyczna jest tu jednak podstawa roszczeń odszkodowawczych. Miarodajne są bowiem z zasady przepisy obowiązujące w momencie podjęcia działania skutkującego wyrządzeniem szkody. W momencie przejmowania majątków na własność Skarbu Państwa KC jeszcze nie obowiązywał. Kodeks zobowiązań nie przewidywał natomiast roszczeń wobec państwa. Punktem wyjścia do rozważań powinien być więc Art. 121 Konstytucji Marcowej (z 17.3.1921 r.).§ 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.
§ 2. W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
4. Nieosiągnięcie celu rozporządzenia
W zakresie, w jakim grunty wywłaszczone pozostały we władaniu Skarbu Państwa, cele reformy nie zostały zrealizowane, więc majątek powinien wrócić do pierwotnych właścicieli. Jest to analogia do współczesnych przepisów o wywłaszczeniu (art. 136 UGospNier
art. 136 UGospNier
1. Nieruchomość wywłaszczona nie może być użyta na cel inny niż określony w decyzji o wywłaszczeniu, z uwzględnieniem art. 137, chyba że poprzedni właściciel lub jego spadkobierca nie złożą wniosku o zwrot tej nieruchomości.
2. W razie powzięcia zamiaru użycia wywłaszczonej nieruchomości lub jej części na inny cel niż określony w decyzji o wywłaszczeniu, właściwy organ zawiadamia poprzedniego właściciela lub jego spadkobiercę o tym zamiarze, informując równocześnie o możliwości zwrotu wywłaszczonej nieruchomości.
3. Poprzedni właściciel lub jego spadkobierca mogą żądać zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub jej części, jeżeli, stosownie do przepisu art. 137, stała się ona zbędna na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu. Z wnioskiem o zwrot nieruchomości lub jej części występuje się do starosty, wykonującego zadanie z zakresu administracji rządowej, który zawiadamia o tym właściwy organ. Warunkiem zwrotu nieruchomości jest zwrot przez poprzedniego właściciela lub jego spadkobiercę odszkodowania lub nieruchomości zamiennej stosownie do art. 140.
4. Przepis ust. 3 stosuje się odpowiednio do części nieruchomości nabytej w drodze umowy zgodnie z art. 113 ust. 3.
5. W przypadku niezłożenia wniosku o zwrot wywłaszczonej nieruchomości lub jej części w terminie 3 miesięcy od dnia otrzymania zawiadomienia o możliwości zwrotu, uprawnienie do zwrotu nieruchomości lub jej części wygasa.
6.z dnia 3 kwietnia 2008 r., sygn. akt K 6/05.
, art. 137 UGospNier1. Nieruchomość wywłaszczona nie może być użyta na cel inny niż określony w decyzji o wywłaszczeniu, z uwzględnieniem art. 137, chyba że poprzedni właściciel lub jego spadkobierca nie złożą wniosku o zwrot tej nieruchomości.
2. W razie powzięcia zamiaru użycia wywłaszczonej nieruchomości lub jej części na inny cel niż określony w decyzji o wywłaszczeniu, właściwy organ zawiadamia poprzedniego właściciela lub jego spadkobiercę o tym zamiarze, informując równocześnie o możliwości zwrotu wywłaszczonej nieruchomości.
3. Poprzedni właściciel lub jego spadkobierca mogą żądać zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub jej części, jeżeli, stosownie do przepisu art. 137, stała się ona zbędna na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu. Z wnioskiem o zwrot nieruchomości lub jej części występuje się do starosty, wykonującego zadanie z zakresu administracji rządowej, który zawiadamia o tym właściwy organ. Warunkiem zwrotu nieruchomości jest zwrot przez poprzedniego właściciela lub jego spadkobiercę odszkodowania lub nieruchomości zamiennej stosownie do art. 140.
4. Przepis ust. 3 stosuje się odpowiednio do części nieruchomości nabytej w drodze umowy zgodnie z art. 113 ust. 3.
5. W przypadku niezłożenia wniosku o zwrot wywłaszczonej nieruchomości lub jej części w terminie 3 miesięcy od dnia otrzymania zawiadomienia o możliwości zwrotu, uprawnienie do zwrotu nieruchomości lub jej części wygasa.
6.
art. 137 UGospNier
1. Nieruchomość uznaje się za zbędną na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu, jeżeli:
1) pomimo upływu 7 lat od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu stała się ostateczna, nie rozpoczęto prac związanych z realizacją tego celu albo
2) pomimo upływu 10 lat od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu stała się ostateczna, cel ten nie został zrealizowany.
2.z dnia 3 kwietnia 2008 r., sygn. akt K 6/05.
). Jeżeli nieruchomości przejęte na mocy dekretu nie posłużyły realizacji jego założeń (przede wszystkim stworzenie wydajnych gospodarstw indywidualnych), to wobec braku osiągnięcia tego celu w ciągu 65 lat od wydania dekretu, należałoby orzec o zwrocie nieruchomości.1. Nieruchomość uznaje się za zbędną na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu, jeżeli:
1) pomimo upływu 7 lat od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu stała się ostateczna, nie rozpoczęto prac związanych z realizacją tego celu albo
2) pomimo upływu 10 lat od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu stała się ostateczna, cel ten nie został zrealizowany.
2.
5. Powództwo o ustalenie prawa własności
Por. wyrok warszawskiego Sądu Apelacyjnego (sygn. VI ACa 263/07). Notka: http://www.rp.pl/artykul/84630.html
6. Żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej ze stanem prawnym, art. 10 UKsWieczHip
art. 10 UKsWieczHip
1. W razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nie istniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności.
2. Roszczenie o usunięcie niezgodności może być ujawnione przez ostrzeżenie. Podstawą wpisu ostrzeżenia jest nieprawomocne orzeczenie sądu lub postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia. Do udzielenia zabezpieczenia nie jest potrzebne wykazanie, że powód ma interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia.
1. W razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nie istniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności.
2. Roszczenie o usunięcie niezgodności może być ujawnione przez ostrzeżenie. Podstawą wpisu ostrzeżenia jest nieprawomocne orzeczenie sądu lub postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia. Do udzielenia zabezpieczenia nie jest potrzebne wykazanie, że powód ma interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia.
Roszczenie to wymaga wykazania, iż wywłaszczenie na cele reformy rolnej nie doprowadziło do utraty własności. Incydentalnie konieczne jest więc wykazanie przysługującego nadal prawa własności skarżącego. To wymaga przeprowadzenia powyżej przedstawionych postępowań.
C. Orzecznictwo
Orzecznictwo, jakim dysponujemy:
Please make sure that the server has write access to a folder named uploads.
D. Brakujące orzeczenia
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 2004 r. III CK 296/03 - Biuletyn SN 2005 nr 1 poz. 11;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2004 r. III CK 322/04;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2005 r. III CK 350/05;
wyrok NSA z dnia 6 grudnia 1994 r. II SA 2413/93;
wyrok NSA z dnia 24 marca 1995 r. II SA 2457/93;
wyrok z dnia 8 czerwca 2000 r. - IV SA 958/98;
wyrok NSA z dnia 19 września 2000 r. IV SA 451/00;
wyrok NSA z dnia 11 grudnia 2000 r. IV SA 456/99;
wyrok NSA z dnia 11 maja 2001 r. IV SA 1771/00;
wyrok NSA z dnia 8 maja 2002 r. IV SA 3818/01.
wyrok Sądu Najwyższego z 2 czerwca 2010 r. (sygn. III CSK 204/09)
UchwalaSNIIICZP12110
UchwalaSNIIICZP2111
CategoryPrawoPubliczne CategoryArtykuly CategoryKlient CategoryOpiniePrawne CategoryZwrotMajatkow
Reasumując obydwa problemy można zauważyć, że ówczesna władza konstruując przepisy i wykonując reformę rolną oraz odbudowę i rozbudowę Warszawy "przestrzeliła się". Dowodem są nierozdysponowane grunty rolne, objęcie niezgodnie z przepisami zespołów pałacowo-dworkowych; pozbawienie własności nieruchomości warszawskich, które nie były przeznaczone do szybkiej odbudowy (bo nie były zniszczone w sposób istotny) albo co do których nie było planów zmieniających charakter zabudowy, dowodem są nieruchomości zamieszkane przez rodziny dawnych właścicieli bez złożonych wniosków. I to jest punkt wyjścia do opracowania uprawnień dla dawnych właścicieli.
Zapraszam do www.dekretowiec.pl i na nasze sobotnie spotkania.
Wojciech Gruszczyński