Likwidacja granic w regionach przygranicznych - Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT) jako instrument współpracy terytorialnej jednostek samorządu terytorialnego w Europie

1. Stowarzyszenia i fundacje (UTW jako NGO lub w strukturach NGO)
NGO w formie stowarzyszenia działają na podstawie ustawy prawo o stowarzyszeniach. Natomiast fundacje działają na podstawie ustawy o fundacjach. Obydwie opierają się również na ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.
Stowarzyszenie nie ma wyznaczonych ustawowo celów. Ustawa ogranicza się jedynie do stwierdzenia, że mają mieć one charakter niezarobkowy. Dla stowarzyszeń cechą charakterystyczną jest to, że stanowią dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenia podmiotów. Niezarobkowy charakter nie stoi na przeszkodzie prowadzeniu działalności gospodarczej tylko że dochód stowarzyszenia nie może być dzielony między członków, lecz musi być przeznaczany na podtrzymywanie statutowych celów stowarzyszenia (Sarnecki, Prawo o stowarzyszeniach. Komentarz, 2007, art. 1 uw. 1).
Fundację (prowadzącą) UTW musi wyróżniać cel społecznie użyteczny (art. 1 UFundacje). Jednym z celów wymienionych w ustawie jest oświata. W przypadku UTW jest ona jednym z podstawowych aspektów działalności. UTW stawiają sobie za cel także "aktywizację społeczną osób starszych poprzez uczestnictwo w różnego rodzaju formach życia społecznego; propagowanie zasad kulturalnego współżycia społecznego i popieranie różnorodnych form aktywności intelektualnej, psychicznej i fizycznej adekwatnie do wieku, stopnia sprawności i zainteresowań członków stowarzyszenia". Ponieważ wyliczenie w art. 1 UFundacje nie jest wyczerpujące ("w szczególności"), można realizować przy pomocy tej formy prawnej również inne cele. (JachimowiczNalepa2012, str. 10 i 19). Przykładem UTW prowadzonego przez fundację jest UTW FUNDACJI KATOLICKIEGO GIMNAZJUM I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO im. Jana Pawła II w Łodzi. UTW w formie fundacji jest z kolei Drugi Łódzki UTW. Ten model działalności UTW wyróżnia to, że UTW lub podmioty je prowadzące posiadają osobowość prawną i - co za tym idzie - są niezależne organizacyjnie od innych podmiotów. UTW działające w tej formie posiadają własne organy (zarząd, zgromadzenie, komisję rewizyjną). Strukturę wewnętrzną i ich wzajemne relacje jak również stosunki wobec osób trzecich ("studentów" UTW) regulują statuty i regulaminy (proceduralne lub merytoryczne).

Stowarzyszenia i fundacje finansują się ze składek członkowskich oraz pozyskiwanych dotacji z różnych źródeł (dotacje od samorządów, środki z funduszy UE, darowizny, ew. działalność gospodarcza - np. aktywności komercyjne z celem pozyskania środków na realizację celów statutowych).

UTW mogą także działać jako jednostki wewnętrzne stowarzyszeń lub fundacji, których spektrum działania obejmuje nie tylko uniwersytety trzeciego wieku. W tym wypadku stowarzyszenia lub fundacje są organiem prowadzącym UTW. Podstawą prawną utworzenia UTW w tej formie jest statut stowarzyszenia lub fundacji a sposób działania jest przedmiotem regulaminu (JachimowiczNalepa2014).

2. Samorządy jako podmioty prowadzące UTW
Samorządy mogą powołać UWT na mocy art. 7 ust. 1 pkt 8, 9, 17 USamorzGm). UTW tworzone przez JST są z reguły częścią centrów kultury, centrów kształcenia ustawicznego, bibliotek, ośrodków pomocy społecznej (JachimowiczNalepa2014, str. 9). UTW działają wówczas jako jednostki organizacyjne tych instytucji samorządowych i w oparciu o ich akty statuujące (np. statut gminnego albo miejskiego domu kultury). Dom kultury może posiadać osobowość prawną, jeżeli został wpisany do odpowiedniego rejestru (art. 14 ust. 1 UOrgProwDziałKult). Dopuszczalne jest także rozwiązanie, gdy realizacją działalności kulturalnej w JST zajmuje się wydział kultury (jednostka w strukturze urzędu gminy), art. 7 ust. 1 pkt 9 USamorzGm) w zw. z art. 9 USamorzGm (Maziarka, Analiza instytucjonalno-prawna funkcjonowania domów kultury w Polsce, 2010, s. 6). Trzecim rozwiązaniem jest utworzenie instytucji kultury jako placówki oświatowo-wychowawczej (art. 2 pkt 3 USystOświaty oraz art. 2 pkt 3) PrOświatowe).

Obecnie znaczenie UTW podkreśla (przepis art. 5c USamorzGm nie istnieje), gdzie przedstawicielom UTW gwarantuje się miejsce w gminnej radzie seniorów.
Można również spotkać się z modelem, gdzie JST jest członkiem stowarzyszenia prowadzącego UTW (zob. Koszyce czy Chodzież)

3. UTW w strukturach szkół wyższych
W tym wypadku organem prowadzącym UTW jest publiczna albo prywatna szkoła wyższa. Z reguły UTW w tej postaci jest kierowany przez pełnomocnika rektora (JachimowiczNalepa2014, s. 10). Podstawą prawną jest art. 6 ust. 1 pkt 5 PrSzkolWyższ (uczelnia ma prawo m.in. do "prowadzenia studiów podyplomowych, kursów dokształcających i szkoleń") oraz art. 84 ust. 3 PrSzkolWyższ.
Finansowanie następuje z własnego budżetu uczelni, opłat uczestników oraz z pozyskanych z różnych źródeł funduszy.

1. Tworzenie UTW w formie stowarzyszenia
Zob. (Jachimowicz/Nalepa, Poradnik, 2012, str. 13 i nast.)

2. Tworzenie UTW w formie fundacji
Zob. (Jachimowicz/Nalepa, Poradnik, 2012, str. 11). Podstawowym aktem jest akt oświadczenie woli fundatora o ustanowieniu fundacji (art. 3 ust. 1 UFundacje). W akcie erekcyjnym fundacji fundator ustala statut fundacji, określający jej nazwę, siedzibę i majątek, cele, zasady, formy i zakres działalności fundacji, skład i organizację zarządu, sposób powoływania oraz obowiązki i uprawnienia tego organu i jego członków. Statut może zawierać również inne postanowienia, w szczególności dotyczące prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej, dopuszczalności i warunków jej połączenia z inną fundacją, zmiany celu lub statutu, a także przewidywać tworzenie obok zarządu innych organów fundacji (art. 5 ust. 1 UFundacje).
Dla utworzenia UTW w ramach już istniejącej fundacji potrzebne jest odpowiednie umocowanie w statucie fundacji oraz uchwała właściwego organu fundacji.

3. UTW jako instytucje samorządowe
Utworzenie albo umożliwienie tworzenia UTW w tej formie następuje w drodze uchwały właściwej jednostki, zmieniającej statut odpowiedniej instytucji. Jeżeli przewidziano taką sytuację w regulaminie jednostki, utworzenie UTW może nastąpić także na mocy zarządzenia uprawnionego kierownika gminnej jednostki organizacyjnej (np. Wronki).
Jeżeli UTW jest powoływane w ramach instytucji kultury JST (np. domu kultury - zob. katalog w art. 2 UOrgProwDziałKult) istotne jest, że instytucja kultury jest - jako osoba prawna - niezależna od JST (art. 14 ust. 1 UOrgProwDziałKult).

4. UTW jako jednostka szkoły wyższej
O utworzeniu UTW jako uczelnianej jednostki decydują władze uczelni. Z reguły jest to uchwała senatu (upoważniająca rektora do realizacji uchwały). Uchwała jest podejmowana na podstawie odpowiedniego przepisu Statutu uczelni w związku z art. 62 PrSzkolWyższ i art. 84 PrSzkolWyższ. Uchwałą senatu ustanawia się również regulamin organizacyjny UTW (zob. Uchwała Senatu UWr). Zadania i zakres działania jednostek organizacyjnych ogólnouczelnianych i międzywydziałowych określają ich regulaminy zatwierdzane przez Senat na wniosek Rektora zaopiniowany przez rady właściwych jednostek (zob. § 55 Statutu UWr).
Tego typu UTW mają też filie (zob. filia UTW UG w Pruszczu Gdańskim

1. Przychody stowarzyszenia
Stowarzyszenia mają szerokie możliwości finansowania swojej działalności. Mogą czerpać przychody z:

1. składek członkowskich,
2. darowizn, zapisów i spadków, środków pochodzących z ofiarności prywatnej, ze sponsoringu, zbiórek publicznych,
3. dotacji, subwencji,
4. udziałów, kontraktów, środków z funduszy publicznych, grantów, zlecenia usług, wpływów z działalności statutowej stowarzyszenia, dochodów z działalności gospodarczej;
5. dochodów z majątku stowarzyszenia, w tym z dochodów z kapitału (odsetki, lokaty, akcje), dochodów z nieruchomości i ruchomości będących własnością lub w użytkowaniu stowarzyszenia.

W przypadku gdy stowarzyszenie prowadzi działalność gospodarczą trzeba pamiętać, że działalność taka prowadzona przez stowarzyszenie może mieć wyłącznie
charakter dodatkowy w stosunku do działalności pożytku publicznego. Przychody z niej mogą być przeznaczane wyłącznie na realizację celów statutowych.
UTW, w których bierze udział JST (czy to jako organ prowadzący czy ewentualnie jako członek stowarzyszenia, może również liczyć na wsparcie niefinansowe w postaci bazy lokalowej, wyposażenia biurowego, pomocy organizacyjnej itp.).

2. Przychody fundacji
Już w akcie fundacyjnym należy wskazać składniki majątkowe, z których ma być finansowana działalność fundacji. Ustawa wskazuje, że mogą być to m.in. pieniądze, papiery wartościowe, a także oddane fundacji na własność rzeczy ruchome i nieruchomości (art. 3 ust. 3 UFundacje).

3. UTW jako jednostka organizacyjna JST
Jeżeli UTW są jednostkami domu kultury, JST jako organizatorzy działalności kulturalnej "zapewniają instytucji kultury środki niezbędne do rozpoczęcia i prowadzenia działalności kulturalnej oraz do utrzymania obiektu, w którym ta działalność jest prowadzona" (art. 12 UOrgProwDziałKult). Instytucja kultury pokrywa koszty bieżącej działalności i zobowiązania z uzyskiwanych przychodów (art. 28 ust. 1 UOrgProwDziałKult). Przychodami instytucji kultury są przychody z prowadzonej działalności, w tym ze sprzedaży składników majątku ruchomego, przychody z najmu i dzierżawy składników majątkowych, dotacje podmiotowe i celowe z budżetu państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, środki otrzymane od osób fizycznych i prawnych oraz z innych źródeł (art. 28 ust. 2 UOrgProwDziałKult). Ponadto - na podstawie art. 28 ust. 3 UOrgProwDziałKult - instytucje kultury mogą otrzymywać dotacje:

1. podmiotowe na dofinansowanie działalności bieżącej w zakresie realizowanych zadań statutowych, w tym na utrzymanie i remonty obiektów (por. art. 131 UFinansePubl
   art. 131 UFinansePubl
   Dotacje podmiotowe obejmują środki dla podmiotu wskazanego w odrębnej ustawie lub w umowie międzynarodowej, wyłącznie na dofinansowanie działalności bieżącej w zakresie określonym w odrębnej ustawie lub umowie międzynarodowej.

   [schowaj]
   );
2. celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji (art. 127 UFinansePubl
   art. 127 UFinansePubl
   1. Dotacje celowe są to środki przeznaczone na:
   1) finansowanie lub dofinansowanie:
   a) zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego ustawami,
   b) ustawowo określonych zadań, w tym zadań z zakresu mecenatu państwa nad kulturą, realizowanych przez jednostki inne niż jednostki samorządu terytorialnego,
   c) bieżących zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego,
   d) zadań agencji wykonawczych, o których mowa w art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. b,
   e) zadań zleconych do realizacji organizacjom pozarządowym,
   f) kosztów realizacji inwestycji;
   2) dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych w zakresie określonym w odrębnych ustawach.
   2. Dotacjami celowymi są także środki przeznaczone na:
   1) realizację programów finansowanych z udziałem środków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 3 i ust. 3 pkt 6, wydatkowane przez podmioty realizujące te programy, inne niż państwowe jednostki budżetowe;
   2) realizację projektów pomocy technicznej finansowanych z udziałem środków europejskich i środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 5 lit. a i b;
   3) finansowanie lub dofinansowanie zadań realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz inne podmioty, ze środków przekazywanych przez jednostki, o których mowa w art. 9 pkt 5, 7 i 14;
   4) realizację programów finansowanych z udziałem środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 5 lit. c i d;
   5) współfinansowanie realizacji programów finansowanych z udziałem środków europejskich;
   6) wyprzedzające finansowanie Wspólnej Polityki Rolnej, o którym mowa w odrębnych przepisach, w części podlegającej refundacji ze środków Unii Europejskiej.

   [schowaj]
   );
3. celowe na realizację wskazanych zadań i programów (art. 127 UFinansePubl
   art. 127 UFinansePubl
   1. Dotacje celowe są to środki przeznaczone na:
   1) finansowanie lub dofinansowanie:
   a) zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego ustawami,
   b) ustawowo określonych zadań, w tym zadań z zakresu mecenatu państwa nad kulturą, realizowanych przez jednostki inne niż jednostki samorządu terytorialnego,
   c) bieżących zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego,
   d) zadań agencji wykonawczych, o których mowa w art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. b,
   e) zadań zleconych do realizacji organizacjom pozarządowym,
   f) kosztów realizacji inwestycji;
   2) dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych w zakresie określonym w odrębnych ustawach.
   2. Dotacjami celowymi są także środki przeznaczone na:
   1) realizację programów finansowanych z udziałem środków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 3 i ust. 3 pkt 6, wydatkowane przez podmioty realizujące te programy, inne niż państwowe jednostki budżetowe;
   2) realizację projektów pomocy technicznej finansowanych z udziałem środków europejskich i środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 5 lit. a i b;
   3) finansowanie lub dofinansowanie zadań realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz inne podmioty, ze środków przekazywanych przez jednostki, o których mowa w art. 9 pkt 5, 7 i 14;
   4) realizację programów finansowanych z udziałem środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 5 lit. c i d;
   5) współfinansowanie realizacji programów finansowanych z udziałem środków europejskich;
   6) wyprzedzające finansowanie Wspólnej Polityki Rolnej, o którym mowa w odrębnych przepisach, w części podlegającej refundacji ze środków Unii Europejskiej.

   [schowaj]
   ).

Jeżeli dom kultury nie został utworzony jako instytucja kultury (działa więc jako jednostka urzędu gminy albo jako placówka oświatowo-wychowawcza - art. 79 USystOświaty), wówczas działa jako jednostka budżetowa wg art. 9 pkt 3 UFinansePubl. Dla jednostek budżetowych charakterystyczną cechą jest to, że są jednostkami organizacyjnymi sektora finansów publicznych nieposiadającymi osobowości prawnej, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio dochodów budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego (art. 11 UFinansePubl). Funkcjonowanie w formule placówki oświatowo-wychowawczej ma tą przewagę nad wydziałem, że placówka oświatowa jako odrębna jednostka budżetowa sama tworzy swój plan dochodów i wydatków (Maziarka, Analiza instytucjonalno-prawna funkcjonowania domów kultury w Polsce, 2010, s. 8).

4. UTW jako jednostka szkoły wyższej
W statutach niektórych uczelni przewiduje się, że "utworzenie jednostki organizacyjnej Uniwersytetu może nastąpić jedynie wraz z określeniem źródeł finansowania jej działalności" (np. § 55 Statutu UWr). W tym wypadku UTW stanowi uczelnianą jednostkę rozliczeniową, dla której wydziela się środki finansowe z budżetu Uniwersytetu (§ 10 ust. 1 pkt 3 lit 3) Zasad gospodarki UWr).
Działalność uczelnianych jednostek rozliczeniowych finansowana jest ze środków będących w dyspozycji kierowników tych jednostek, w zakresie ustalonym szczegółowo w zarządzeniu dotyczącym zasad gospodarki (§ ). UTW jako uczelniana jednostka rozliczeniowa posiada środki pochodzące z

1. dotacji budżetowej ustalonej przez Rektora,
2. wpływów pozabudżetowych pomniejszonych o odpisy ogólnouczelniane,
3. wpływów na finansowanie działalności naukowej, pomniejszonych o narzuty kosztów pośrednich,
4. dotacji celowych oraz
5. innych przychodów (por. § 35 Zasad gospodarki...).

Każda jednostka, jak UTW, ma swoje subkonto. Na subkontach uczelnianych jednostek rozliczeniowych księguje się wszystkie przychody i koszty jednostki rozliczeniowej (§ 10 ust. 2 Zasad gospodarki...). Z Regulaminu UTW UWr wynika, że działalność UTW finansowana jest ze środków Uniwersytetu Wrocławskiego, środków Gminy Wrocław i innych jednostek samorządu lokalnego w ramach umów na realizację określonych zadań publicznych oraz ze składek słuchaczy UTW w wysokości określonej uchwałą Zarządu UTW na dany rok akademicki lub na wykonanie określonego zadania edukacyjnego. Dodatkowo może być finansowana z grantów zewnętrznych na podstawie odrębnych umów (§ 11 ust. 1 Regulaminu organizacyjnego Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Uniwersytecie Wrocławskim).