Likwidacja granic w regionach przygranicznych - Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT) jako instrument współpracy terytorialnej jednostek samorządu terytorialnego w Europie

Służebności gruntowe, art. 285 – 295 KC

nabycie, utrata służebności gruntowych oraz roszczenia z nimi związane

KC wyróżnia dwie formy służebności: gruntowe i osobiste, które wymagają osobnego omówienia. Służebności osobiste są przedmiotem osobnego skryptu. Przepisy dot. służebności gruntowych znajdują się przede wszystkim w art. 285 KC - art. 295 KC. Jednakże także i w innych przepisach prawa rzeczowego znajdziemy postanowienia dotyczące służebności o charakterze gruntowym, zob. art. 145 KC, art. 151 zd. 2 KC, art. 212 § 1 zd. 2 KC.

A. Nabycie i utrata służebności gruntowej
Przesłanką każdego roszczenia wywodzonego w oparciu o uprawnienia wynikające ze służebności albo o jej ustanowienie jest nabycie tejże służebności. Samo stwierdzenie istnienia prawa służebności nie oznacza jeszcze, że to uprawnienie w momencie zgłoszenia roszczenia istnieje. Należy więc sprawdzić, czy służebność (jeżeli w ogóle powstała) nie została utracona.

1. Nabycie służebności gruntowej
Nabycie służebności gruntowej może nastąpić w trybie pierwotnym (ustanowienie) oraz pochodnym (przeniesienie).

a. Nabycie pierwotne (ustanowienie)
Służebność gruntową można ustanowić w drodze: czynności prawnej (przede wszystkim umowy), orzeczenia sądu albo decyzji administracyjnej.

(1) ustanowienie w drodze umowy
Ponieważ do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego (w tym także więc i służebności) stosujemy przepisy o przeniesieniu własności (art. 245 § 1 KC), a więc przepisy art. 155 i nast. wynika z tego, że ustanowienie służebności następuje solo consensu z chwilą zawarcia umowy o jej ustanowieniu. Wpis służebności do księgi wieczystej jest dopuszczalny ale nie obowiązkowy (zob. art. 16 ust. 1 UKsWieczHip).
Treść umowy o ustanowienie służebności zależy od rodzaju służebności. Praktycznie nie ma w tym względzie ograniczeń, poza tym, że służebność ma obiektywnie i na trwałe zwiększać użyteczność nieruchomości władnącej albo jej oznaczonej części (art. 286 KC). Niewątpliwie do essentialia negotii umowy o ustanowienie służebności należeć będą jednak:

1. określenie nieruchomości władnącej i obciążonej oraz
2. określenie treści służebności, czyli zakres uprawnień właściciela nieruchomości władnącej.

Najbardziej powszechne służebności to służebność przechodu, przejazdu, przegonu, czerpania. Należy też pamiętać, że wyróżniamy służebności czynne i bierne, wobec czego treść umowy powinna wyraźnie wskazywać na to, z jaką służebnością mamy do czynienia. Ważne jest także, aby służebność gruntowa miała na celu zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej (art. 285 § 2 KC).
Natomiast jeżeli chodzi o skuteczność umowy ustanawiającej służebność, to służebność gruntowa, jak sama jej nazwa wskazuje, dotyczy nieruchomości, więc jej ustanowienie zależy od dochowania przepisów o przeniesieniu własności nieruchomości, czyli przede wszystkim zachowania formy aktu notarialnego przynajmniej dla oświadczenia właściciela nieruchomości władnącej (art. 245 § 2 zd. 2 KC). Dla powstania służebności gruntowej nie jest natomiast potrzebny wpis do księgi wieczystej (zob. art. 16 ust. 1 UKsWieczHip).

(2) ustanowienie na mocy orzeczenia sądu
Służebność może również ustanowić sąd na mocy prawomocnego orzeczenia. Podstawą orzeczenia jest w tym wypadku przede wszystkim art. 212 § 1 zd. 2 KC oraz art. 151 zd. 2 KC, art. 145 KC. Problematyczne jest natomiast, czy podstawę do domagania się ustanowienia służebności gruntowej zawiera art. 285 § 1 KC. SN w tej kwestii nigdy się nie wypowiedział. Osobiście uważam, że nie ma przeszkód do tego, aby uznać ten przepis za podsatwę roszczenia, albowiem konkretyzuje on wystarczająco osobę uprawnioną, zobowiązaną i treść przysługującego uprawnionemu ograniczonego prawa rzeczowego. NIe jest on wprawdzie w swym sformułowaniu tak kategoryczny, aby obowiązek podporządkowania się przez właściciela nieruchomości obciążonej był ewidentny, ale wykładnia celowościowo-funkcjonalna prowadzi do reprezentowanego tutaj wniosku.
Trzeba jednak pamiętać, że sąd wyda wyrok dopiero wtedy, gdy nie dojdzie do zawarcia umowy o ustanowienie służebności. Ponadto warunkiem ustanowienia służebności jest spełnienie przesłanek uzasadniających ustanowienie służebności.

(3) ustanowienie na mocy decyzji administracyjnej
Ponieważ wywłaszczenie polega m.in. na ograniczeniu praw do nieruchomości (art. 112 ust. 2 UGospNier]]), także w decyzji wywłaszczeniowej można ograniczyć cudze prawa do nieruchomości poprzez ustanowienie stosownej służebności. Ten tryb ma charakter administracyjny i podlega kontroli sądownictwa administracyjnego. Rzeczywistą podstawą prawną do ustanowienia służebności gruntowej w tym trybie jest art. 112 ust. 3 UGospNier]].
Obok wywłaszczenia możliwe jest ustanowienie służebności na podstawie art. 120 UGospNier]]. W tym wypadku chodzi o nie o wywłaszczenie poprzez ustanowienie służebności, ale o ustanowienie służebności w celu zapobieżenia niepożądanym skutkom dokonanego wywłaszczenia.

(4) nabycie służebności w drodze zasiedzenia
Służebność gruntowa jest jedynym ograniczonym prawem rzeczowym, które może powstać z mocy prawa w drodze zasiedzenia (Gniewek w: System prawa prywatnego (2005), § 47 nb. 32). Wyjątkowo więc mamy w tym wypadku do czynienia z pierwotnym nabyciem prawa rzeczowego z mocy samej ustawy. Do powstania służebności gruntowej w tym trybie konieczne jest spełnienie przesłanek z art. 172 i nast. KC dotyczących zasiedzenia własności nieruchomości (art. 292 zd. 2 KC). Dodatkowo jednak przesłanką nabycia służebności jest korzystanie z trwałego i widocznego urządzenia (art. 292 zd. 1 KC), co skutkuje wnioskiem, iż w ten sposób można nabyć tylko służebności czynne (Gniewek w: System prawa prywatnego (2005), § 47 nb. 34).

(a) przesłanki zasiedzenia wynikające z art. 172 i nast. KC

art. 172 KC
§ 1. Posiadacz nieruchomości nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie).
§ 2. Po upływie lat trzydziestu posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze.

[schowaj]

Stosując odpowiednio przesłanki z art. 172 i nast. KC do powstania służebności gruntowej przez zasiedzenia konieczne jest samoistne i nieprzerwane posiadanie służebności przez okres wynoszący 20 lat lub 30 lat w zależności od tego, czy posiadacz jest w dobrej czy w złej wierze.
Posiadaczem służebności jest wg art. 352 § 1 KC ten podmiot, który faktycznie korzysta z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności. Chodzi więc o zachowanie się w ten sposób, jak gdyby podmiot wykonywał służebność, która by rzeczywiście istniała. Nie ma przy tym znaczenia, czy podmiot będący posiadaczem jest właścicielem nieruchomości władnącej. Ograniczenie bowiem kręgu posiadaczy do właścicieli nieruchomości, na korzyść których służebność jest wykonywana, nie ma oparcia w przepisach prawa i byłoby sprzeczne z art. 352 KC (wyrok SN z 31.1.1967 r., III CR 270/66, opubl. w OSNC z 1967 r. nr 9, poz. 160).
Dobra wiarę posiadacza ocenia się w zależności od tego, czy był on przekonany o tym, że służebność rzeczywiście istnieje i czy zachodziły okoliczności uzasadniające jego przekonanie o istnieniu służebności.

(b) korzystanie z widocznego i trwałego urządzenia wykonanego przez posiadacza służebności
Jest to przesłanka charakterystyczna tylko dla nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie. Trwałe i widoczne są tylko te urządzenia, które są efektem świadomego i aktywnego działania ludzkiego, np. utwardzona droga, most, studnia, mur itp.
Orzecznictwo wymaga dodatkowo, aby urządzenie to zostało wykonane przez posiadacza służebności (wyrok SN z 24.5.1974 r., III CRN 94/74, opubl. w OSNC z 1975 r., Nr 6, poz. 94).

b. Pochodne nabycie służebności gruntowej
Służebność jest prawem związanym z nieruchomością, a więc może być zbyta tylko razem z nieruchomością władnącą, na której rzecz jest ustanowiona. Stanowi ona bowiem część składową nieruchomości (art. 50 KC) i nie może być tym samym samodzielnym przedmiotem obrotu (art. 47 KC). Za każdym razem więc zbycie nieruchomości władnącej pociąga za sobą zbycie służebności. Tym samym więc nabycie służebności zależy od skutecznego nabycia własności nieruchomości.
Także zbycie nieruchomości obciążonej prowadzi do tego, iż kolejny jej właściciel jest zobowiązanym w zakresie ustanowionej wcześniej służebności.

2. Zmiana treści służebności gruntowej
Stosownie do art. 291 KC możliwe jest żądanie zmiany treści służebności lub sposobu jej wykonywania. Poza tym, w zakresie wychodzącym poza art. 291 można stosować zapis art. 248 KC pozwalający na zmianę treści ograniczonego prawa rzeczowego i przekształcenie służebności w inne prawo.

3. Utrata służebności gruntowej
Utrata służebności gruntowej może nastąpić na skutek jej przeniesienia na inny podmiot albo jej całkowitego wygaśnięcia.

a. Przeniesienie służebności gruntowej
Jak wskazano powyżej przeniesienie służebności gruntowej możliwe jest wyłącznie wraz z własnością nieruchmości władnącej. Stądt też skuteczność przeniesienia zależy od spełnienia przesłanek związanych ze zbyciem własności nieruchomości.

b. Wygaśnięcie służebności gruntowej
Służebności, jak wszystkie inne ograniczone prawa rzeczowe, wygasają na skutek zrzeczenia się (art. 246 KC) oraz konfuzji (art. 247 KC). W wypadku służebności gruntowych z konfuzją mamy do czynienia wówczas, gdy ten sam podmiot zostanie właścicielem nieruchomości władnącej i właścicielem nieruchomości obciążonej.
Z zasady służebności są ustanawiane jako prawo bezterminowe, wobec czego nie wygasają one na skutek upływu czasu. Jest to jednak reguła dyspozytywna, wobec czego dopuszczalne jest ustanowienie służebności na określony czas albo pod warunkiem rozwiązującym. W takim wypadku służebności wygasają również na skutek nadejścia terminu końcowego oraz ziszczenia się warunku rozwiązującego.
Na mocy szczególnych regulacji dotyczących wyłącznie służebności zdarzeniami powodującymi ich wygaśnięcie jest niewykonywanie służebności przez lat 10, art. 293 § 1 KC. W tym wypadku wygaśnięcie następuje ex lege.
Ponadto do utraty służebności prowadzić mogą:
- orzeczenie sądu o zwolnieniu nieruchomości od służebności (zniesieniu służebności) na podstawie art. 290 § 2 KC, art. 294 KC albo art. 295 KC lub
- decyzja administracyjna o wywłaszczeniu służebności (art. 112 ust. 3 UGospNier).

B. Roszczenia związane ze służebnościami gruntowymi
Roszczenia związane ze służebnościami gruntowymi możemy podzielić na następujące grupy:
1) roszczenia o ustanowienie służebności,
2) roszczenia o ochronę służebności,
3) roszczenia o zmianę treści służebności,
4) roszczenia o zniesienie służebności oraz
5) inne.

1. Roszczenie o ustanowienie służebności
Podstawą tego roszczenia mogą być: art. 212 § 1 zd. 2 KC oraz art. 151 zd. 2 KC, art. 145 KC.

a. Roszczenie o ustanowienie służebności drogi koniecznej
W tym przypadku mamy do czynienia z roszczeniem z art. 145 § 1 KC o ustanowienie tzw. drogi koniecznej, która jest szczególnym rodzajem służebności gruntowej.
Roszczenie z tej podstawy powstaje wówczas, gdy nieruchomość podnoszącego roszczenie nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich. Dostęp jest nieodpowiedni, gdy nieruchomość władnąca w ogóle nie ma połączenia z drogą publiczną albo budynkami gospodarskimi albo gdy dostęp nie spełnia wymagań koniecznych do korzystania z niej w sposób wyznaczony przez charakter gruntów. Wymaga się więc rozważenia, czy prawnie zapewniony dostęp gwarantuje niezbędną, ze społeczno-gospodarczego punktu widzenia, łączność nieruchomości z należącymi do niej budynkami gospodarskimi i drogami publicznymi, umożliwiając normalne gospodarcze korzystanie z nieruchomości (por. postanowienie SN z 28.11.2000 r., IV CKN 172/00, LEX 52512).
Uprawnionym do podniesienia tego roszczenia jest zarówno właściciel nieruchomości pozbawionej odpowiedniego dostępu, jak i jej użytkownik wieczysty (Gniewek, Prawo rzeczowe (2003), nb. 652).
Zobowiązanym jest natomiast właściciel gruntu sąsiedniego, którym jest nie tylko nieruchomość bezpośrednio stykająca się z nieruchomością władnącą ale i ta nieruchomość, która graniczy bezpośrednio z gruntem bezpośrednio stykającym się z nieruchomością władnącą.

b. Roszczenie o wynagrodzenie w zamian za ustanowienie stosownej służebności
Należy zauważyć, że w tym wypadku nie chodzi o roszczenie o ustanowienie służebności, ale o roszczenie o wynagrodzenie w zamian za ustanowienie stosownej służebności. Roszczenie to wynika z art. 151 zd. 2 alt. 1 KC.
Roszczenie z art. 151 zd. 2 KC może być zgłoszone wtedy, gdy przy wznoszeniu budynku lub innego urządzenia doszło do przekroczenia granic sąsiednich gruntów. Dla tego roszczenia nie ma znaczenia sprzeciw czy groźba niewspółmiernej szkody dla właściciela zabudowanego gruntu. Wątpliwe jest nawet, czy konieczne jest, aby do przekroczenia granic doszło bez winy umyślnej podmiotu dokonującego budowy. Dla roszczenia o ustanowienie służebności nie ma to bowiem większego znaczenia. Wina decyduje natomiast tylko o roszczeniu właściciela zabudowanego bezprawnie gruntu o przywrócenie stanu poprzedniego.
Uprawnionym do podniesienia roszczenia o wynagrodzenie w zamian za służebność z art. 151 zd. 2 alt. 1 KC jest właściciel gruntu, na którym dokonano bezprawnego wzniesienia budynku lub innego urządzenia oraz użytkownik wieczysty (por. Skowrońska-Bocian w: Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz (2002), art. 151 nb. 6 oraz 11).
Zobowiązanym z tytułu tego roszczenia jest właściciel i użytkownik wieczysty gruntu, którzy dokonali zabudowy.

2. Roszczenia o ochronę służebności
Służebności gruntowe jako ograniczone prawa rzeczowe podlegają na mocy art. 251 KC ochronie wg przepisów art. 222 i nast. Uprawnionemu z tytułu służebności przysługują więc roszczenia windykacyjne i negatoryjne wynikające z przepisów o ochronie własności.
Wobec faktu, iż art. 251 KC jest sformułowany szeroko, roszczenie obejmuje także rozliczenia w roz, art. 224 KC - art. 226 KC. Przepisy te znajdą więc zastosowanie dla rozliczeń pomiędzy osobą uprawnioną z tytułu przysługującego jej prawa rzeczowego a nieuprawnionym posiadaczem rzeczy (Gniewek [w:] E. Gniewek, Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Zakamycze 2001, art. 251 nr 6).

3. Roszczenia o zmianę treści służebności
Służebność ustanowiona w jeden z opisanych wcześniej sposobów z ustaloną treścią może zostać zmieniona w służebność o innym zakresie uprawnień na podstawie przepisu art. 291 KC.
Roszczenie o zmianę treści lub sposobu wykonywania służebności zależy od powstania ważnej potrzeby gospodarczej, uzasadniającej zmianę treści albo sposobu wykonywania istniejącej już służebności. Za takową przeszkodę należy uważać taki stan rzeczy, w którym służebność stała się szczególnie uciążliwa dla właściciela nieruchomości obciążonej, a równocześnie służebność ta nie jest konieczna dla prawidłowego korzystania z nieruchomości władnącej (Wąsiewicz w: Dybowski (red.), System prawa cywilnego, Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe.(1979), str. 711).
Jednakże z drugiej strony żądanie to jest ograniczone brakiem niewspółmiernego uszczerbku dla nieruchomości władnącej, jaki mogłaby spowodować zmiana treści albo sposobu korzystania z nieruchomości. W tym wypadku chodzi o taki stan faktyczny, w którym zaszłaby niemożliwość normalnego korzystania z nieruchomości władnącej lub znaczne utrudnienie w korzystaniu z niej z naruszeniem podstawowych zasad prawidłowego gospodarowania, ewentualnie wystąpiłoby nadmierne pomniejszenie wartości nieruchomości władnącej (Skowrońska-Bocian w: Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz (2002), art. 291 nb. 4).
Uprawnionym do żądania zmiany treści służebności jest właściciel nieruchomości obciążonej. Wymaga to ustalenia jego tytułu własności a po drugie skuteczności ustanowienia na jego gruncie przedmiotowej służebności.
Zobowiązanym jest z kolei uprawniony z tytułu służebności, której treść miałaby zostać zmieniona, tzn. właściciel nieruchomości władnącej. Sprawdzić należy więc posiadanie przez niego jego tytułu własności gruntu oraz skutecznego ustanowienia służebności, choć w tym wypadku jest to zbędne, bo powyżej zostało to właśnie ustalone.

4. Roszczenia o zniesienie służebności
Podstawy roszczeń o zniesienie służebności wynikają z art. 294 KC i art. 295 KC.

a. Zniesienie służebności za wynagrodzeniem
Przesłanką tego roszczenia (z art. 294 KC) jest w pierwszym rzędzie zmiana stosunków prowadzące do tego, iż służebność stała się dla właściciela nieruchomości obciążonej szczególnie uciążliwa. Nadto trzeba ustalić, czy służebność jest nadal konieczna do prawidłowego korzystania z nieruchomości władnącej.
W pierwszej kolejności musi więc dojść do zmiany stosunków, pod którą należy rozumieć zarówno zmianę okoliczności związanych z wykonywaniem konkretnej służebności gruntowej, jak i ogólną zmianę stosunków społeczno-gospodarczych (tak SN ostatnio w wyroku z 10.2.1998, II CKN 606/97, niepubl. (LEX nr 78420)).
Na skutek zmiany stosunków służebności powinna stać się szczególnie uciążliwa dla właściciela nieruchomości obciążonej. Ma to miejsce w sytuacji niewspółmiernego do zwiększenia użyteczności nieruchomości władnącej (zob. art. 285 § 2 KC) ograniczenia możliwości z korzystania z nieruchomości obciążonej zgodnie z jej gospodarczym przeznaczeniem.
Condicio sine qua non uwzględnienia roszczenia jest także brak konieczności służebności do prawidłowego korzystania z nieruchomości władnącej, co wymaga wykazania, iż służebność nie ma znaczenia dla obiektywnego i trwałego zwiększenia użyteczności nieruchomości władnącej.
Uprawnionym do żądania zniesienia służebności gruntowej jest właściciel oraz użytkownik wieczysty nieruchomości obciążonej (zob. uchwała SN z 22.10.1968 r., III CZP 98/68, opubl. w OSNC z 1969 r., nr 11, poz. 188). Legitymacja do podniesienia roszczenia zależy więc od ustalenia nabycia własności (albo użytkowania wieczystego) oraz skuteczności ustanowienia na jego gruncie przedmiotowej służebności.
Zobowiązanym w tym stosunku prawnym jest uprawniony z tytułu służebności, która miałaby zostać zniesiona, tzn. właściciel nieruchomości władnącej. Sprawdzić należy więc posiadanie przez niego jego tytułu własności gruntu oraz skutecznego ustanowienia służebności.

b. Zniesienie służebności bez wynagrodzenia
Zniesienie służebności bez obowiązku wypłacenia właścicielowi nieruchomości władnącej odpowiedniego wynagrodzenia jest możliwe, gdy służebność ta utraciła już dla nieruchomości władnącej wszelkie znaczenie (art. 295 KC). Chodzi w tym wypadku o taki stan rzeczy, kiedy dalsze istnienie służebności nie może już obiektywnie wpływać na zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej lub jej części, art. 285 § 2 KC (Skowrońska-Bocian w: Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz (2002), art. 295 nb. 1).
Uprawnienie i zobowiązanie jest analogiczne jak w przypadku roszczenia z art. 294 KC, zob. wyżej.

c. Zniesienie służebności bez wynagrodzenia wg innych przepisów
Zniesienie służebności bez wynagrodzenia może nastąpić także na podstawie art. 19 UScalWymianaGrunt]] oraz art. 105 ust. 5 UGospNier. W tym wypadku chodzi jednak o publiczne prawo podmiotowe (roszczenie publicznoprawne), a nie roszczenia cywilnoprawne.

---

CategorySluzebnosci