Likwidacja granic w regionach przygranicznych - Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT) jako instrument współpracy terytorialnej jednostek samorządu terytorialnego w Europie

Roszczenie prewencyjne z art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow

art. 323 PrOchrŚrodow
1. Każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko bezpośrednio zagraża szkoda lub została mu wyrządzona szkoda, może żądać od podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem; w razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on żądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie.
2. Jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, z roszczeniem, o którym mowa w ust. 1, może wystąpić Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, a także organizacja ekologiczna.

[schowaj]

A. Podstawa prawna roszczenia
Art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow może stanowić samodzielną podstawę roszczenia cywilnoprawnego o zapobieżenie szkodzie (SkoczylasPS2003, str. 69).

B. Cel roszczenia
Zasadniczym celem roszczenia prewencyjnego jest zapobieżenie grożącej bezpośrednio szkodzie. Osiągnięcie tego skutku może nastąpić poprzez:

1. przywrócenie stanu zgodnego z prawem i podjęcie środków zapobiegawczych albo
2. zaprzestanie działalności powodującej zagrożenie lub naruszenie.

1. Przywrócenie stanu zgodnego z prawem i podjęcie środków zapobiegawczych
Ten skutek roszczenia składa się z dwóch ściśle ze sobą powiązanych elementów, z których drugi służy efektywności ochrony stanu zgodnego z prawem.
Przywrócenie stanu zgodnego z prawem oznacza w tym wypadku odtworzenie stanu środowiska odpowiadającego minimalnym standardom. W sytuacji, gdy szkoda jeszcze nie wystąpiła, brak jest ograniczenia w postaci odszkodowania niezbędnego do pełnej kompensacji szkód. Oznacza to przede wszystkim zaniechanie bezprawnego oddziaływania na środowisko. Nie wyklucza to jednak konieczności podjęcia aktywnego zachowania. Przywrócenie stanu zgodnego z prawem nie może natomiast polegać na świadczeniu odszkodowania, albowiem na etapie zagrożenia nie występuje jeszcze szkoda (por. RadeckiOdpowiedzialnoscPrawna, 2002, str. 108).
Podjęcie środków zapobiegawczych ma służyć utrzymaniu stanu zgodnego z prawem po jego odtworzeniu. Chodzi zatem o to, by ustabilizować stan zgodności z prawem i aby nie zachodziła konieczność ponownego zgłaszania roszczenia. Środki te mogą, wg ustawy, polegać np. na montażu instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem. Wyliczenie w przepisie ma charakter przykładowy (RadeckiOdpowiedzialnoscPrawna, 2002, str. 105). Cechą wspólną dla wszystkich środków zapobiegawczych powinna być ich zdolność do zapobiegania powstawaniu kolejnych zagrożeń czy naruszeń.
Obowiązek zapobiegania negatywnym skutkom oddziaływania na środowisko wynika także z art. 6 ust. 1 PrOchrŚrodow (tzw. zasada zapobiegania).
Zarówno obowiązek przywrócenia stanu zgodnego z prawem jak i podjęcia środków zapobiegawczych mają swoją granicę. Jest nią wg art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow niemożliwość albo nadmierna trudność w przywróceniu stanu zgodnego z prawem lub podjęciu środków zapobiegawczych. Podkreślanie, iż nie można zmuszać sprawcy zagrożenia szkodą do czynności niemożliwych wydaje się w tym wypadku zbędnym zabiegiem. Nadmierna trudność będzie miała miejsce wówczas, gdy technika zabezpieczeń będzie miała zbyt nowatorski charakter, aby dało ją się zastosować w danym przypadku. Myślę, że nadmierna trudność zachodzi także wówczas, gdy instalacja zabezpieczeń wymagałaby nadmiernych kosztów. Miałoby to miejsce wówczas, gdy poczynione w celu realizacji obowiązku nakłady znacznie przewyższałyby grożącą szkodę.

2. Zaprzestanie działalności powodującej zagrożenie lub naruszenie.
Osiągnięcie kresu możliwości przywrócenia stanu zgodnego z prawem bądź podjęcia środków zapobiegawczych nie oznacza zwolnienia sprawcy zagrożenia. Ustawa pozwala bowiem - i jest to novum w polskich warunkach - na zobowiązanie sprawcy do zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie. Może to oznaczać również całkowity nakaz zaprzestania i zakaz dalszego prowadzenia jednego z rodzajów działalności przedsiębiorstwa albo wręcz likwidację całego zakładu, gdy działalność sprawcy pozostaje w związku powstaniem zagrożeń lub naruszeń. Żądanie to nie będzie uwzględnione jedynie wówczas, gdy jego zgłoszenie stanowić będzie nadużycie prawa podmiotowego stosownie do art. 5 KC (RadeckiOdpowiedzialnoscPrawna, 2002, str. 105).

C. Roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem

1. Przesłanki roszczenia

a. bezpośrednie zagrożenie szkodą
Ta przesłanka pod względem werbalnym jest tożsama z przesłanką stosowania art. 439 KC. W tym miejscu pojawia się pytanie o to, przed jaką szkodą chronią przepisy art. 323 ust. 1 . Gdyby posługiwać się analogią do art. 439 KC, to należałoby ograniczyć stosowanie przepisów ustawy - Prawo ochrony środowiska do szkód majątkowych, zob. opracowanie dotyczące roszczenia prewencyjnego z art. 439 KC (zwłaszcza pkt B.I.). Konsekwencją przyjęcia tego poglądu jest pozostawienie zadośćuczynienia krzywdzie wywołanej naruszeniem środowiska wyłącznie regulacjom KC (bo trudno uznać, że odpowiedzialność cywilna za takie szkody miałaby być w zamyśle ustawodawcy zupełnie wyłączona).
W każdym razie przepis ten chroni zarówno przed szkodami na mieniu jak i na osobie (por. RadeckiOdpowiedzialnoscPrawna, 2002, str. 105-106).

b. bezprawne oddziaływanie na środowisko
Przesłanką, która z kolei nie występuje w prawie deliktowym, jest wymóg, aby zagrożenie szkodą było rezultatem bezprawnego oddziaływania na środowisko.
Oddziaływaniem na środowisko są działania, które mogą pogorszyć lub w inny sposób negatywnie wpłynąć na środowisko (art. 2 pkt 39 PrOchrŚrodow) lub zdrowie ludzi (art. 2 pkt 11 PrOchrŚrodow). Wprawdzie ustawa nie ogranicza oddziaływań do negatywnych, lecz trudno zakładać, aby zamierzeniem ustawodawcy była ochrona podmiotów prywatnych przed szkodą, która może być wyrządzona działaniem korzystnym dla środowiska (np. zalesianie okolicy prowadzi do zachwiania dotychczasowego stanu wód gruntowych, przez co niektórzy mieszkańcy okolicy zmuszeni są do pogłębienia studni). To, czy i kiedy oddziaływanie ma wpływ negatywny na środowisko, należy oceniać przez pryzmat konkretnej sytuacji dla oznaczonego i ograniczonego miejsca (np. budowa elektrowni wiatrowych jest samo w sobie posunięciem proekologicznym jednakże w konkretnych okolicznościach może być działaniem powodującym ujemne reperkusje w środowisku).

Jeżeli wyjść z założenia, iż omawiana regulacja czerpie z przepisów KC, to bezprawność należy pojmować jako obiektywną sprzeczność z przepisami prawa oraz zasadami współżycia społecznego. Bezprawne jest więc przede wszystkim każde oddziaływanie, które nie jest usprawiedliwione przepisami prawa czy wykracza poza ramy wyznaczone decyzjami administracyjnymi. Inaczej twierdzi Radecki, który uważa iż w tym wypadku pojęcie bezprawności należy utożsamiać z przeciętną miarą oddziaływań w stosunkach sąsiedzkich, określoną w art. 144 KC (RadeckiOdpowiedzialnoscPrawna, 2002, str. 104). W tym wypadku bezprawność zachodziła by więc także wtedy, gdyby przekroczona została przeciętna miara oddziaływań, chociażby zachowane były wartości wynikające z pozwolenia administracyjnego albo przepisów wyznaczających wartości progowe dla emisji danego rodzaju.
Ten pogląd budzi wątpliwości, albowiem ustawa wyraźnie mówi o bezprawnym oddziaływaniu na środowisko, a więc nawiązuje do regulacji deliktowych (cały zresztą tytuł poświęcony odpowiedzialności cywilnej ma charakter wyraźnie nawiązujący do czynów niedozwolonych - tak też SkoczylasPS2003, str. 62). To oznacza, że należy się posługiwać pojęciem bezprawności przyjętym dla deliktów. Z drugiej jednak strony art. 325 PrOchrŚrodow uniezależnia bezprawność od przesłanki prowadzenia działalności w granicach i na podstawie decyzji administracyjnej. Wskazuje to na okoliczność, iż bezprawność winna zależeć od innych czynników aniżeli zgodność z indywidualnymi decyzjami. Przepis art. 325 PrOchrŚrodow nie może mieć jednak zastosowania dla odpowiedzialności prewencyjnej, albowiem werbalnie ogranicza się on jedynie do przypadków odpowiedzialności kompensacyjnej. Ostatecznie obie koncepcje prowadzą do dalece zbliżonych elementów, albowiem przekroczenie przeciętnej miary będzie mogło zostać uznane za naruszenie zasad współżycia społecznego.

c. legitymacja
Legitymacja czynna przysługuje każdemu, komu zagraża szkoda. Z nieznanych bliżej przyczyn Skoczylas (SkoczylasPS2003, str. 67) a za nim Gruszecki (GruszeckiPrOchrSrodKomentarz, wyd. 2, art. 323 uw. 2.A.) ograniczają zakres uprawnionych do osób, którym przysługuje prawo rzeczowe (własność, ograniczone prawo rzeczowe), posiadanie lub prawo obligacyjne do rzeczy (najem i dzierżawa). Nie ma bowiem ograniczenia w ustawie, które ograniczało pojęcie szkody użyte w art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow do szkody na mieniu.
Uprawnienie do reprezentacji większej grup osób przysługuje Skarbowi Państwa, jednostce samorządu terytorialnego i organizacji ekologicznej. Możliwość ta zachodzi jednak tylko wówczas, gdy zagrożenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego. Chodzi więc o sytuacje, gdy szkoda może wystąpić w środowisku jako dobru ogąlnym, nie powiązanym z indywidualnymi dobrami albo interesami (por. RadeckiOdpowiedzialnoscPrawna, 2002, str. 106).

Legitymacja bierna została zakreślona przez użycie sformułowania, iż roszczenie może być kierowane przeciw "podmiotowi odpowiedzialnemu za zagrożenie". Przyjmuje się, iż odpowiedzialnym będzie więc nie tylko ten podmiot, który prowadzi działalność (faktycznie władający instalacją, z której wynika bezprawne oddziaływanie na środowisko), ale również podmiot czerpiący korzyści z tej działalności, choćby bezpośrednio na środowisko nie oddziaływał (KatnerSzafnickaOSPiP 1966, nr 3).

D. Roszczenie o zaprzestanie działalności powodującej zagrożenie lub naruszenie
Roszczenie prewencyjne może zmierzać do zakazania prowadzenia działalności powodującej zagrożenie szkodą tylko wówczas, gdy przywrócenie stanu zgodnego z prawem i podjęcie środków zapobiegawczych jest "niemożliwe lub nadmiernie utrudnione". Skutek ten ma więc znaczenie wyłącznie akcesoryjne wobec podstawowego celu, jakim jest przywrócenie stanu zgodnego z prawem.
Niemożliwość i nadmierną trudność należy interpretować subiektywnie. Zawsze bowiem znaleźć można podmiot, który byłby w stanie podołać zadaniu przywrócenia stanu poprzedniego.
Niemożliwość będzie więc zachodzić, gdy ze względów technicznych (niedostępność lub nieznajomość technologii) podmiot zobowiązany nie będzie w stanie zażegnać niebezpieczeństwa. Nadmierna trudność powiązana będzie natomiast z kosztami wdrożenia zabezpieczeń.

E. Stosunek art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow

art. 323 PrOchrŚrodow
1. Każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko bezpośrednio zagraża szkoda lub została mu wyrządzona szkoda, może żądać od podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem; w razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on żądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie.
2. Jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, z roszczeniem, o którym mowa w ust. 1, może wystąpić Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, a także organizacja ekologiczna.

[schowaj]

do innych instytucji o charakterze prewencyjnym
Problematyczna jest relacja tego przepisu do art. 222 § 2 KC oraz do art. 439 KC.

1. Stosunek art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow

art. 323 PrOchrŚrodow
1. Każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko bezpośrednio zagraża szkoda lub została mu wyrządzona szkoda, może żądać od podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem; w razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on żądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie.
2. Jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, z roszczeniem, o którym mowa w ust. 1, może wystąpić Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, a także organizacja ekologiczna.

[schowaj]

do art. 222 § 2 KC

art. 222 KC
§ 1. Właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, ażeby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą.
§ 2. Przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń.

[schowaj]

W zakresie relacji między art. 323 PrOchrŚrodow a art. 222 § 2 KC stwierdza się w doktrynie, iż są to przepisy od siebie niezależne (SkoczylasPS2003, str. 68; GruszeckiPrOchrSrodKomentarz, wyd. 2, art. 323 uw. 1). Na pierwszy rzut oka koncepcja ta wydaje się być do przyjęcia.

2. Stosunek art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow

art. 323 PrOchrŚrodow
1. Każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko bezpośrednio zagraża szkoda lub została mu wyrządzona szkoda, może żądać od podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem; w razie gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on żądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie.
2. Jeżeli zagrożenie lub naruszenie dotyczy środowiska jako dobra wspólnego, z roszczeniem, o którym mowa w ust. 1, może wystąpić Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, a także organizacja ekologiczna.

[schowaj]

do art. 439 KC

art. 439 KC
Ten, komu wskutek zachowania się innej osoby, w szczególności wskutek braku należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu albo nad stanem posiadanego przez nią budynku lub innego urządzenia, zagraża bezpośrednio szkoda, może żądać, ażeby osoba ta przedsięwzięła środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa, a w razie potrzeby także, by dała odpowiednie zabezpieczenie.

[schowaj]

Stosunek omawianego przepisu do roszczenia prewencyjnego z art. 439 KC nie został natomiast jednoznacznie rozstrzygnięty. Skoczylas dopuszcza w razie niebezpieczeństwa szkody w środowisku zbieg roszczeń z art. 439 KC jak i z art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow (SkoczylasPS2003, str. 70).
Inna koncepcja zakłada jednak, iż między oboma przepisami zachodzi relacja lex specialis (art. 323 ust. 1) do legi generali (art. 439 KC). Układ ten ma miejsce wówczas gdy jedna z norm jest logicznie nadrzędna, co oznacza, że hipoteza normy szczególnej musi zawierać wszystkie elementy normy ogólnej i ponadto jeszcze składniki swoiste (OhanowiczZbiegNorm, str. 45). Przesłanki roszczenia z art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow zostały przedstawione powyżej, zaś art. 439 KC - w osobnym dokumencie. Porównawszy oba przepisy zauważalna jest różnica w przesłance bezprawności. O ile bowiem została ona w art. 323 PrOchrŚrodow explicite wyartykułowana, o tyle wymóg bezkarności w roszczeniu z art. 439 KC jest stawiany wyłącznie przez doktrynę jako przesłanka niepisana (zob. RoszczeniePrewencyjne439KC).
Roszczenie z art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow będzie więc miało zastosowanie w przypadku, gdy szkoda zagraża na skutek "bezprawnego oddziaływania na środowisko". Wówczas też zakres środków jakie mają być podjęte będzie znaczny, aż do żądania zaprzestania niebezpiecznej działalności włącznie. Roszczenia na podstawie art. 439 KC będzie miało więc znaczenie wówczas, gdy potencjalna szkoda będzie grozić na skutek innego bezprawnego zachowania, które może mieć swoje reperkusje w środowisku naturalnym. Dla stanów faktycznych związanych z ochroną środowiska przepis art. 439 KC będzie miał więc znaczenie znikome. Także zakres możliwych środków ochrony będzie skromniejszy aniżeli w przypadku art. 323 ust. 1 PrOchrŚrodow.

---

CategoryRoszczeniaPrewencyjne CategoryOchronaSrodowiska CategoryArtykuly