Alle Kategorien:
 Baza informacji o EUWT
 Komentarze nt. EUWT
 Bibliografia EUWT
 Orzecznictwo dotyczące EUWT
 Prawo o EUWT
  E U W T Zagadnienia Ogolne
  E U W T Zagadnienia Prakt...
  Gospodarka Komunalna
  Gospodarka Przestrzenna
  Miedzynarodowe Prawo Admi...
  Zwiazek Celowy
Inhaltsverzeichnis des Artikels

Zasada kauzalności czynności prawnych

rozważania na tle art. 156 KC i art. 158 KC

A. WSTĘP
1. Kauzalność jako aspekt czynności prawnych
Zagadnienie kauzalności (i tym samym jej przeciwieństwo - abstrakcyjność) czynności prawnych powiązane jest przede wszystkim z czynnościami prawnymi przysparzającymi oraz z czynnościami prawnymi zobowiązującymi.
2. Pojęcie kauza
Causa bywa rozumiana jako "bezpośredni, typowy cel czynności prawnych" (por. DrozdPrzeniesienieWlasnosciNieruchomosci, 1974, s. 107).
Causa jako "motyw dokonania czynności prawnej" (w znaczeniu subiektywnym).
Jako zdarzenie prawne uzasadniające wzbogacenie (w znaczeniu obiektywnym).
3. Istota kauzalności
Kauzalność czynności prawnej oznacza, iż jej ważność jest zależna od istnienia prawidłowej przyczyny przysporzenia.
4. Zasada kauzalności
W prawie polskim mówi się o zasadzie kauzalności. Jednakże należy przy tym zwrócić uwagę, w kontekście jakich umów czynności jest mowa o kauzalności.
Przymiot reguły posiada kauzalność czynności przysparzających. W tym wypadku można więc wychodzić z założenia, że gdy inaczej ustawa nie stanowi, ważność czynności przysparzającej będzie zależny od istnienia causy.
5. Zbliżone pojęcia i zasady
Zasadę kauzalności należy odróżnić od zasady podwójnego skutku czynności prawnej, wyrażonej w art. 155 § 1 KC
art. 155 KC
§ 1. Umowa sprzedaży, zamiany, darowizny, przekazania nieruchomości lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły.
§ 2. Jeżeli przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy. To samo dotyczy wypadku, gdy przedmiotem umowy zobowiązującej do przeniesienia własności są rzeczy przyszłe.
[schowaj]
. Przeciwieństwem zasady kauzalności (niem. Kausalitätsprinzip) jest zasada abstrakcyjności (niem. Abstraktionsprinzip). Ta ostatnia jest np. dominująca w prawie niemieckim. Z kolei przeciwieństwem zasady podwójnego skutku (niem. Einheitsprinzip) jest zasada rozdzielności skutków czynności prawnych (niem. Trennungsprinzip).
Zob. także: stronę w j. niemieckim.

B. Kauzalność czynności prawnych zobowiązujących (do przeniesienia własności)
Inaczej niż Kodeks Napoleona polski KC nie wymienia wśród okoliczności ważności czynności prawnych zobowiązujących podstawy dokonania czynności. Stąd też artykułowany jest postulat o pominięciu causa w aspekcie umów zobowiązujących.

C. Kauzalność umów przenoszących własność
Art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
wyraźnie uzależnia ważność umowy przenoszącej własność od istnienia zobowiązania do przeniesienia własności.
1. Umowa przenosząca własność
Art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
werbalnie kreuje zasadę kauzalności wobec umów przenoszących własność. Art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
nie dotyczy więc wprost ani umów zobowiązujących ani zobowiązująco-rozporządzających.
Ponieważ w Polce co do zasady mamy do czynienia z czynnościami o podwójnym skutku, umowy rozporządzające występują wówczas, gdy dochodzi do rozbicia czynności prawnej na czynność zobowiązującą i rozporządzającą. Tak może być, gdy strony lub ustawa wyłączą skutek rozporządzający czynności o podwójnym z reguły skutku (zob. więcej w osobnym dokumencie).

2. Zobowiązanie do przeniesienia własności (causa)
Causą jest dla umów przenoszących własność zobowiązanie, którego treścią jest obowiązek przeniesienia własności.
Chodzi więc przede wszystkim o pojęcie zobowiązania.
Po drugie należy ustalić źródła, z których zobowiązanie może wynikać. Na szczególną zasługuje problem "innych zdarzeń" (zob. DrozdPrzeniesienieWlasnosciNieruchomosci, str. 114-116), zwłaszcza w kontekście art. 231 KC
art. 231 KC
§ 1. Samoistny posiadacz gruntu w dobrej wierze, który wzniósł na powierzchni lub pod powierzchnią gruntu budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem.
§ 2. Właściciel gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby ten, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie, nabył od niego własność działki za odpowiednim wynagrodzeniem.
§ 3. (uchylony).
[schowaj]
.

3. Zawarcie umowy przenoszącej własność w celu wykonania zobowiązania
Art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
przewiduje kauzalność tylko w zakresie causa solvendi (w celu zwolnienia się od zobowiązania).

a. zasada solvendi causa


b. inne możliwości niż causa solvendi
Sformułowanie przepisu art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
("Jeżeli...") pozwala na postawienie pytania, czy dopuszczalne jest zawarcie umowy w innym celu niż przeniesienie własności (DrozdPrzeniesienieWlasnosciNieruchomosci, str. 112). Drozd uznaje, że teoretycznie jest to możliwe, brak jest jednak praktycznych przykładów, kiedy przysporzenie mogłoby mieć inną causę niż solvendi.

((3)
Drozd (DrozdPrzeniesienieWlasnosciNieruchomosci, str. 112) słusznie więc stawia pytanie, czy jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w innym celu niż wykonanie zobowiązanie do przeniesienia własności, to zasada kauzalności (zależności) również obowiązuje.

D. Abstrakcyjne czynności prawne
Na tle powyższych rozważać pojawia się kwestia, czy możliwe jest w prawie polskim dokonanie abstrakcyjnej czynności prawnej, tzn. takiej, której nie poprzedza czynność zobowiązująca. Tak jest z reguły w razie ustanawiania prawa rzeczowego ograniczonego: użytkowania, służebności, innego prawa rzeczowego ograniczonego. Werbalnie art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
nie obejmuje umów o charakterze wyłącznie rozporządzającym. Wątpliwe jest jednak, czy w polskim prawie takie czynności są w ogóle możliwe. Zoll (w: HabdasWudarskiFSKalus, str. 703 i nast.) wydaje się odrzucać taką możliwość. SN z kolei uważa, że art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
dotyczy tylko tych umów (wyłącznie) rozporządzających, które są zawierane w celu wykonania zobowiązania. Nie może więc dotyczyć umów zawieranych z innej przyczyny (causa obligandi), zob. WyrokSNIVCSK19307. Generalnie jednak wydaje się, iż w Polsce panuje idea powszechnej zasady kauzalności obejmującej wszystkie czynności prawne przysparzające. Nie dopuszcza się więc dokonywania rozporządzenia bez uprzedniego zobowiązania (GniewekKCKomentarz, 2001, art. 156 uw. 5 (na końcu)).
Co w takim razie np. z sytuacjami, gdy obowiązek przeniesienia własności wynika z ustawy? Tak jest np. w przypadku art. 740 KC
art. 740 KC
Przyjmujący zlecenie powinien udzielać dającemu zlecenie potrzebnych wiadomości o przebiegu sprawy, a po wykonaniu zlecenia lub po wcześniejszym rozwiązaniu umowy złożyć mu sprawozdanie. Powinien mu wydać wszystko, co przy wykonaniu zlecenia dla niego uzyskał, chociażby w imieniu własnym.
[schowaj]
(zob. wyrok SA Poznań z 15.12.2005, I ACa 513/05, LEX nr 186115). W razie zlecenia do dokonania czynności w imieniu własnym przez zleceniobiorcę ale na rachunek zleceniodawcy brak jest czynności zobowiązującej. W szczególności nie uważa się za takową umowy zlecenia (uchwała SN z 27.6.1975, III CZP 55/75, OSN 1976 nr 4, pos. 75; Ogiegło w: PietrzykowskiKomentarzKC, wyd. 4, art. 734 nb. 4). Podobnie może być w razie skutecznego odstąpienia od umowy, gdy obowiązek przeniesienia własności wynika nie z umowy, lecz z art. 494 KC
art. 494 KC
Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy; może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
[schowaj]
oraz w razie budowy na cudzym gruncie (art. 231 § 1 KC
art. 231 KC
§ 1. Samoistny posiadacz gruntu w dobrej wierze, który wzniósł na powierzchni lub pod powierzchnią gruntu budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby właściciel przeniósł na niego własność zajętej działki za odpowiednim wynagrodzeniem.
§ 2. Właściciel gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby ten, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie, nabył od niego własność działki za odpowiednim wynagrodzeniem.
§ 3. (uchylony).
[schowaj]
). Czy te sytuacje stanowią "inne zdarzenia", które mogą być źródłem zobowiązania do przeniesienia własności, o których mowa jest w art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
? Raczej nie, bo w przypadku zobowiązania wynikającego wprost z ustawy trudno jest mówić o ważności zobowiązania. Pnieważ art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
nie wyklucza innych causa (koncentruje się tylko na solvendi causa), zasada z niego wynikająca nie będzie obowiązywać innych zobowiązań.

E. Kauzalność umów o podwójnym skutku (zobowiązująco-rozporządzających)


F. Kauzalność formalna
1. Czynność zobowiązująca
(...)
2. Kauzalność formalna czynności rozporządzającej
Zob. Art. 158 zd. 2 KC
art. 158 KC
Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione.
[schowaj]
, według którego zobowiązanie, z którego wynika obowiązek przeniesienia własności nieruchomości, powinno być wymienione w akcie notarialnym.

G. Rodzaje causa
1. Causa
Wg art. 156 źródłem zobowiązania do przeniesienia własności może być:
  1. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności,
  2. zapis testamentowy,
  3. bezpodstawne wzbogacenie lub
  4. inne zdarzenie.

2. Rodzaje causy
Z kolei rodzaje przyczyn prawnych przysporzenia są następujące:
  1. causa obligandi ver aquirendi - przysporzenie następuje w celu uzyskania korzyści majątkowej (np. prawa albo sumy pieniężnej) przez przysparzającego dla siebie w zamian za przysporzenie,
  2. causa solvendi - następuje w celu zwolnienia się od zobowiązania,
  3. causa donandi - wzbogacenie innej osoby, na której rzecz dokonuje się przysporzenia kosztem przysparzającego następuje w formie aktu szczodrobliwości
  4. causa cavendi - przysporzenie następuje w celu dania zabezpieczenia przez przysparzającego.
3. Kauzalność ma w prawie polskim dwie postaci:
1) kauzalność materialna (art. 156 KC
art. 156 KC
Jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobowiązania wynikającego z uprzednio zawartej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z zapisu zwykłego, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innego zdarzenia, ważność umowy przenoszącej własność zależy od istnienia tego zobowiązania.
[schowaj]
) i
  1. kauzalność formalna (art. 158 KC
    art. 158 KC
    Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie powinno być w akcie wymienione.
    [schowaj]
    ).

H. Skutki prawne braku kauzy


I. Inne zagadnienia do omówienia
Causa a
  • błąd,
  • pozorność
  • następczy upadek causa,
  • dissens (jawny i ukryty),
  • cel:
  • "cel umowy" (art. 59 KC
    art. 59 KC
    W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia.
    [schowaj]
    , art. 65 § 2 KC
    art. 65 KC
    § 1. Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.
    § 2. W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.
    [schowaj]
    , art. 412 KC
    art. 412 KC
    Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.
    [schowaj]
    , art. 491 KC
    art. 491 KC
    § 1. Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
    § 2. Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
    [schowaj]
    , art. 492 KC
    art. 492 KC
    Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
    [schowaj]
    , art. 493 KC
    art. 493 KC
    § 1. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązana, druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić.
    § 2. W razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.
    [schowaj]
    , art. 495 KC
    art. 495 KC
    § 1. Jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
    § 2. Jeżeli świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego. Jednakże druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.
    [schowaj]
    , art. 645 KC
    art. 645 KC
    § 1. Umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci lub niezdolności do pracy.
    § 2. Jeżeli materiał był własnością przyjmującego zamówienie, a dzieło częściowo wykonane przedstawia ze względu na zamierzony cel umowy wartość dla zamawiającego, przyjmujący zamówienie lub jego spadkobierca może żądać, ażeby zamawiający odebrał materiał w stanie, w jakim się znajduje, za zapłatą jego wartości oraz odpowiedniej części wynagrodzenia.
    [schowaj]
    ),
  • "cel świadczenia" (art. 410),
  • "cel zobowiązania" (art. 354 KC
    art. 354 KC
    § 1. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.
    § 2. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel.
    [schowaj]
    ).

CategoryPrawoRzeczowe CategoryInstytucjePrawaCywilnego
Na tej stronie nie ma komentarzy